Heat waves : राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (NDMA), नवी दिल्ली यांच्या अशासकीय पत्र (इंग्रजी) क्र. १-१०५/२०२३-पीपी (ई-११६५१७), दि. १९ मार्च, २०२५ अन्वये सर्वसमावेशक मार्गदर्शक सूचना निर्गमित करण्यात आल्या आहेत.
सदर मार्गदर्शक सूचनांमध्ये सार्वजनिक आरोग्यासंदर्भात महत्वाच्या मार्गदर्शक सूचना (Advisory) देण्यात आल्या आहेत, त्याची प्रत सोबत जोडून पाठवित आहे.
उष्णतेच्या लाटांमुळे आरोग्याविषयी गंभीर समस्या निर्माण होण्याची संभावना लक्षात घेऊन, जिल्हा स्तरावरून उष्णतेच्या लाटेचा प्रभाव कमी करण्यासाठी संबंधित प्रशासकीय विभाग, महानगरपालिका / नगरपालिका व जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणांनी करावयाच्या उपाययोजनांची प्रत देखील सोबत जोडून पाठवित आली आहे.
Heat waves Advisory
उष्णतेच्या लाटेच्या प्रभावास प्रतिसाद देण्यासाठी मार्गदर्शक सूचना
राज्यातील विविध जिल्ह्यात दरवर्षी उष्णतेच्या लाटेचा प्रभाव जाणवतो. उष्णतेच्या लाटांमुळे आरोग्यविषयी गंभीर समस्या निर्माण होण्याची संभावना लक्षात घेता, जिल्हा स्तरावरून उष्णतेच्या लाटेचा प्रभाव कमी करण्यासाठी संबंधित प्रशासकीय विभाग, महानगरपालिका / नगरपालिका व जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणांनी करावयाच्या योजनासाठी खालील मार्गदर्शक सूचनांचा वापर करावा.
१. महानगरपालिका/परिषद
- बाजार, प्रमुख कार्यालये, बस स्टैंड, टॅक्सी स्टैंड, रिक्षा स्टैंड इत्यादी सार्वजनिक ठिकाणी पुरेशी सावलीची व्यवस्था करावी तसेच सदर ठिकाणी पिण्याच्या पाण्याची सोय करावी (पंखा/कुलर इ. नादुरुस्त असल्यास दुरुस्त करावे)
- सार्वजनिक ठिकाणी उष्णतेच्या लाटेशी संबंधित घ्यावयाची काळजी, संदर्भात पोस्टर्स /बॅनर्स लावावेत.
- उष्माघातापासून बचाव करण्यासाठी सार्वजनिक ठिकाणी प्रथमोपचार पेट्या ठेवाव्यात आणि त्याच्या वापराबाबत आवश्यक सूचना लिहाव्यात.
- टॅक्सी स्टैंड, बस स्टैंड (सरकारी/खाजगी), बाजार क्षेत्र आणि सरकारी कार्यालये या सार्वजनिक ठिकाणी पिण्याचे थंड पाणी उपलब्ध करावे.
- महानगरपालिका आयुक्त आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी यांनी शॉपिंग मॉल्स मध्ये ग्राहकांसाठी आणि बाहेरील लोकांसाठी थंड पिण्याच्या पाण्याची सुविधा करावी. तसेच बाहेरील लोकांना पाण्याच्या उपलब्धतेबद्दल माहिती देण्यासाठी मार्गदर्शक फलक ठेवावे.
- उपलब्ध असल्यास रस्त्यावर पाणी शिंपडावे.
- सर्व उद्याने दुपारी १२:०० ते दुपारी ४: ०० वेळेत खुली ठेवावीत.
२. आरोग्य विभाग
- उष्णतेच्या लाटेशी संबंधित आजार निरीक्षण आणि अहवाल तयार करणेसाठी नोडल अधिकारी नियुक्त करावे.
- प्रत्येक आरोग्य केंद्राच्या परिसरात उष्णतेच्या लाटेपासून बचाव करण्या संबंधित माहिती फलक लावावेत.
- उष्माघाताच्या रुग्णांसाठी आरोग्य केंद्रांमध्ये स्वतंत्र वैद्यकीय वॉर्डाची व्यवस्था करावी.
- उष्माघाताच्या रूग्णांच्या उपचारासाठी जलद प्रतिसाद टीम (RRT) तयार करावी. बहुउद्देशीय कामगार, आशा वर्कर्स यांना उष्माघाताच्या रुग्णांचे उपचार आणि तपशील गोळा करण्याच्या सूचना देण्यात याव्यात. उपलब्ध माहिती तालुका आरोग्य आधिकारी यांच्याकडे पाठवावी.
- रुग्णवाहिका सार्वजनिक ठिकाणी, विशेषतः दुपारी तत्पर ठेवावी.
- प्राथमिक आरोग्य केंद्र (PHCs) आणि इतर स्थानिक रुग्णालयांमध्ये ORS पावडरसह आवश्यक वैद्यकीय सुविधा यांचा साठा पुरेसा ठेवावा.
- लहान मुले, अपंग व्यक्ती, स्त्रिया, वृद्ध लोक आणि मजूर यांसारख्या असुरक्षित गटांसाठी विशेष काळजी घेण्याची व्यवस्था करावी.
- उष्माघाताशी संबंधित प्रकरणे आणि मृत्यूचे दैनिक अहवाल करावे.
- ज्या कार्यक्रमांमध्ये जेवण दिले जाणार आहे, अशा कार्यक्रमांच्या आयोजकांसाठी आरोग्य विभागाचे ना हरकत प्रमाणपत्र अनिवार्य करावी.
३. पंचायत विभाग
- पंचायत स्तरावर जागरूकता आणि उष्णतेच्या लाटेपासून बचाव करण्याच्या उपायांचा प्रसार करावा.
- मनरेगा कामगारांच्या कामाचे तासांचे नियोजन करा आणि कामाच्या ठिकाणी सावली आणि थंड पाणी द्यावे.
- उष्णतेच्या सतर्कतेच्या वेळी निवाऱ्याची सोय करावी आणि पिण्याच्या पाण्याची उपलब्धता ठेवावी.
- आरोग्य विभागाशी समन्वय साधा आणि ब्लॉक स्तरावर प्रशिक्षण सत्र आयोजित करावे.
- उष्णतेच्या लाटेबाबत जनजागृतीसाठी ग्रामसभेचा प्रभावी माध्यम म्हणून वापर करण्यात यावा.
४. शिक्षण विभाग (प्राथमिक आणि माध्यमिक)
- हवामान खात्याकडून आलेल्या चेतावणींनुसार शाळा/महाविद्यालयांचा वेळा नियोजन करा आणि थंड वर्गखोल्या, प्रथमोपचार आणि पिण्याच्या पाण्याची सोय करावी.
- शाळेच्या वेळांमध्ये बदल करून उष्णतेच्या लाटेच्या परिस्थितीनुसार सुट्टी देण्यात याव्या.
- उन्हाळ्यात विद्यार्थ्यांनी मैदानी / शारीरिक हालचाली टाळाव्यात. बाहेर मैदानात वर्ग घेऊ नयेत.
- दुपारच्या सत्रात मैदानावरील खेळांचे नियोजन करू नका.
- विद्यार्थ्यांना उष्णतेच्या लाटेपासून बचाव करण्यासाठी शिक्षित करा आणि आपत्कालीन सेवांचा संपर्क द्या.
- परीक्षा सकाळच्या सत्रातच घेतल्या जव्यात.
- पंखे सुस्थितीत राहतील याची खात्री करावी.
- माध्यान्ह भोजन योजनेअंतर्गत मुलांना सरबत, ताक आणि ORS पॅकेट द्यावे.
५. कामगार विभाग
- कामगारांवर उष्णतेच्या लहरींचा प्रभाव कमी करण्यासाठी वेळोवेळी सूचना द्या आणि आवश्यक सुविधा द्याव्या.
- कामगारांचे कामाच्या तासांचे नियोजन करा आणि कामाच्या ठिकाणी सावली आणि थंड पाणी उपलब्ध करून द्यावा.
- कामगारांना उष्माघात प्रथमोपचार आणि CPR प्रशिक्षण द्यावे.
६. परिवहन विभाग
- कमाल उष्णतेच्या लाटे दरम्यान सार्वजनिक वाहतुकीच्या सेवा सुरळीत राहील आणि प्रतीक्षा क्षेत्रावर सावली, पाणी आणि पंखे याची सोय करावी.
- वाहनांवर खबरदारीचे उपाय दाखवा आणि प्रवाशांना माहितीपत्रक वितरित करावे.
- दुरचित्रफीत, IEC प्रसारित करण्यासाठी बसस्थानके इत्यादीचा सार्वजनिक संबोधन प्रणालीचा वापर करावा.
- उन्हाळ्यात सर्व बसेसमध्ये प्रथमोपचार किट (ORS च्या मुबलक साठ्यासह) असल्याची खात्री करावी.
- बस स्थानकावर पाण्याची सोय, पंखे सुस्थितीत असावे.
७. वन विभाग
- वन्य प्राणी आणि पक्ष्यांसाठी पुरेसे वृक्षारोपण आणि पाण्याचा पुरवठा असावा.
- आग रोखण्यासाठी वनक्षेत्रांचे निरीक्षण करा आणि आवश्यक प्रतिबंधात्मक उपाय करावे
पाणी पुरवठा व स्वच्छता विभाग
- ग्रामीण भागात पिण्याच्या पाण्याची सुविधा करावी आणि बोअरहोल आणि तलावांची तातडीने दुरुस्ती करावी.
- उन्हाळी हंगामापूर्वी सर्व प्रकारच्या जलस्रोतांचे तपासणी आणि देखभाल करावी.
- सकाळी किंवा संध्याकाळी पाणी पुरवठ्याच्या वेळेचे नियोजन करावे. या सूचना विशेषतः सार्वजनिक पाण्याच्या वापरा संदर्भात ग्राम पंचायत स्तरावर देण्यात याव्यात.
९. सार्वजनिक बांधकाम विभाग
- सरकारी इमारती आणि संस्थांमध्ये कूल रूफ पेंटच्या वापराबद्दल प्रचार करावा.
- बांधकामाच्या ठिकाणी मजुरांसाठी निवारा आणि प्रथमोपचार किट उपलब्ध करावे.
१०. ऊर्जा विभाग
- उष्णतेच्या लाटांमध्ये वीजपुरवठा अखंडित राहावा यासाठी सर्व उपाय योजना करण्यात याव्या.
- वीज बिलांवर उष्णता लहरीशी संबंधित IEC सामग्री प्रसारित करावी किंवा वीज बिलांसह IEC-संबंधित माहितीपत्रक वितरित करावे.
११. कृषी विभाग
- उष्णतेमुळे पिकांचे नुकसान कमी करण्यासाठी किंवा टाळण्यासाठी शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन करावे.
- शेतकऱ्यांपर्यंत हवामानाची माहिती प्रसारित करण्यासाठी “शेतकरी मित्र” यांचा वापर करावा.
- शेत तलावांच्या देखभालीसाठी किंवा निर्मितीला प्रोत्साहन द्यावे. शेतीवर आधारित उपजीविकेसाठी पाण्याची उपलब्धते संदर्भात नियोजन करावे.
१२.पोलीस विभाग
- पोलिसांसाठी सिग्नलवर निवारा किंवा बूथ उभारणी करावी.
- पोलीस स्टेशन आणि ट्रॅफिक बूथवर प्रथमोपचार किट उपलब्ध करावे.
- प्रत्येक पोलिस स्टेशनवर एका पोलिस कर्मचाऱ्यासाठी उष्माघात प्रथमोपचार आणि CPR प्रशिक्षण आयोजित करावे.
- दुपारी आयोजित केलेल्या ओपन टू स्काय कार्यक्रमांना परवानगी पत्र देऊ नका.
- कोणत्याही सार्वजनिक कार्यक्रमात मुबलक पाण्याची व्यवस्था तसेच जागेच्या उपलब्धते प्रमाणे कार्यक्रमांना परवानगी द्यावी.
- हवामान खात्याकडून आलेल्या चेतावणींनुसार उष्मालाट असलेल्या दिवशी मोठ्या कार्यक्रमांना परवानगी देऊ नये.
१३. महिला व बाल विकास विभाग
- आशा वर्कर्स आणि अंगणवाडी सेविका यांच्यासाठी उष्माघात प्रथमोपचार आणि CPR प्रशिक्षण आयोजित करावी.
- ICDS योजनेंतर्गत, सरबत, ताक आणि ORS पॅकेट मुलांना आणि गरोदर आणि स्तनदा महिलांना द्यावे.
- सर्व सुरक्षा अधिकाऱ्यांना उष्माघात प्रथमोपचार आणि CPR प्रशिक्षण द्या. उष्णतेच्या लाटेपासून बचाव संबंधित फलक प्रत्येक उद्योगाच्या बाहेर लावावेत.
- उद्योगाच्या नियोजन आरखड्यात आपत्कालीन योजनेमध्ये उष्मा लहरी सज्जतेचा अध्याय समाविष्ट करावा.
- ओद्योगीक क्षेत्रात वेळोवेळी आगीच्या घटना घडतात त्यामुळे पुरेशा सुविधा पाण्याचा साठा तसेच फोम टेंडर ची सुविधा ठेवावी.
१५. पशुधन विभाग
- उष्णतेच्या लाटेत स्थानिक लोकांना प्राण्यांची काळजी घेण्यासाठी फलक आणि माहितीपत्रक तयार करावी.
- प्राणी संरक्षणासाठी जागरूकता कार्यक्रम आयोजित करा आणि पशुवैद्यकीय औषधांचा पुरेसा साठा ठेवावा आणि जनावरांसाठी पाण्याची व निवाऱ्याची सोय करावी.
- मोठ्या संख्येने पशुधन असलेल्या क्षेत्रात हिरवा चारा आणि थंड पाण्याची उपलब्धता करावी.
